Đến với Khâm Thiên

Đến với Khâm Thiên trong cảnh tàn phá

29/12

Gần như mỗi ngày, tôi ra Khâm Thiên lại thấy một khác. Y như một công trường: Nước dềnh lên trên lòng đường. Máy đứng, cái tay gàu xoay ngang xoay dọc.

Nhiều kíp thợ cùng làm việc. Những cô TNXP hay những cô phu hồ? Giờ nghỉ, các cô ngồi chật cửa hàng bún, bánh.

Những người thợ điện ngồi vắt vẻo trên cột điện kéo lại đường dây. Những người chữa điện trong các gia đình, cầm theo một đống công tơ.

Cả thành phố đều có việc. Cả cái thành phố không thể vô can đối với sự kiện này.

Không một quả bom nào rơi trúng lòng đường Hà Nội.

Lần nào đến Khâm Thiên, tôi cũng ra xem mặt sau của phố xá. Nơi đây, một cái hồ lớn, chứa nước cống của thành phố. (Còn nhớ hôm nọ, trong đêm, tiếng nước rơi xuống đá kêu lanh tanh). Đoàn Công Tính tỏ ý  hơi lạ khi những người dân hai bên hồ vẫn ra hồ rửa ráy. Nhưng Hà Nội lâu nay vẫn vậy (Anh Thơ viết tựa cho hồi ký  Vân Đài kể ” Nhà chị Vân Đài gần Hồ Gươm, thường ra đó để giặt dũ “)

Có một Hà Nội ở sau các phố xá. Thường đi qua Hàng Bột, nhìn qua lối ngõ tôi vẫn cứ thấy một vệt rau màu xanh. Tôi biết có một Hà Nội bề mặt và Hà Nội sau lưng cái bề mặt ấy, một Hà Nội các xóm nghèo.

Nguyễn Minh Châu: Không biết đây là mở đầu, hay là kết thúc của cái thành phố nữa.

Thành phố chúng ta nghèo… như một niềm chung thuỷ, một cách sống nhũn nhặn, một triết lý bám vào cuộc sống mà sống.

Những mảnh đất bị bom được san lại. Cố sống cố chết, người ta kiếm được ít cọc đóng quanh nền. Dựng tạm lên một túp lều.

Không giống các vùng nông thôn, Hà Nội lên lại nhà cửa theo kiểu của mình. Tôi đã thấy những túp lều chụp ni lông. Những mái gác phủ bạt. Những cái nhà, cả mái, cả cái gọi là tường, đều quây bằng một thứ bao tải muối. Nhưng mà cốt sao được một chỗ che mưa nắng. Vì trong khi đó, tết vẫn đến, cái tết tuần tự, mà vẫn thấy êm đẹp và đầy hy vọng.

Một mái nhà bị hơi bom làm sụt một góc, người ta dựng tạm nhà cửa lên. Đó là một hiệu may, những miếng vải nằm một xếp dài trên bàn, một cô gái vào  thử áo vinilon trông khá diện, cô chủ hiệu trông cũng nhẹ nhõm. Nói theo chữ nghĩa đời thường,  phải làm thế để kiếm lấy một cái tết. Công việc làm ăn kéo đi… Rồi hôm mùng một tết, mới thấy người ta ngồi, người ta khóc vì những mòn mỏi của kiếp người, về việc góp và tan, làm và nghỉ,  hy vọng và vô vọng — tất cả những cái dường như vô nghĩa nhưng đó lại  là cả cuộc đời. Ta có gì khác đâu?

Nhưng mà thực ra cái gọi là  cuộc đời, cái chuyện đó, rối lắm.

Chiến tranh đến một thành phố, nghĩa là gạch, gạch đổ, bới gạch, bới vôi. Những đống gạch lớn, tấp vào nhau, nó không như đất. Người ta còn phải dỡ từng viên gạch lên. Ngồi cạo cạo cho hết vôi. Rồi lại chồng gạch đống lại, gạch tạm làm tường.

Gạch là những gì cố định của một thành phố.

Chẳng phải hôm nọ, cậu Tụng nói: Nó sẽ đánh đến không còn một viên gạch nguyên là gì.

Đến khu Khâm Thiên bây giờ, tôi thấy đều đều một tiếng lạch cạch. Tiếng của những con dao gõ vào gạch. Tiếng của thời gian. Một thứ nhịp điệu rất Việt Nam, tôi biết. Nhìn những nhà cửa này, nhiều lần, tôi liên tưởng tới những người tị nạn bên Palestin.

Một triết lý về sự sống — chịu đựng. Và trong đó sẽ nảy sinh sự sống.

Sao mà tôi quên được những em bé ở Khâm Thiên, tôi nhớ những em bé đi nhặt rác. Đất ven Khâm Thiên xưa vốn là bãi rác. Những đứa trẻ mà chúng ta hay tuyên truyền là yêu Tổ quốc, yêu đồng bào, sạch sẽ ngoan ngoãn — những đứa trẻ ấy đang đi nhặt rác. Con gái cũng quần phăng, giầy ba ta cho gọn ghẽ. Mỗi đứa cắp một cái rá, tay cầm một cái que bới. Bọn chúng quây lại đông nhất chung quanh một cái xe ủi. Mỗi lần xe chạy qua một đống đất, ủi đi một lớp đất, sau xe, lại phơi ra một lớp đất mới, trong đó trong gạch vụn có thể lẫn đủ mọi thứ. Bây giờ thì thứ gì cũng quý .

Một lần khác, tôi không khỏi rơi mắt trước cảnh một em bé khác. Em chỉ độ 4, 5 tuổi. Em ngồi trên một đống gạch. Trong khi mọi người ưu tư lo lắng, em còn làm việc gì khác ngoài ngồi nghịch? Những cục vôi trắng bay vẩn lên trong buổi chiều. Em nghịch gạch vụn…  Tôi  vụt nghĩ một lần nào đó, sẽ được đọc một bài viết trong đó một thanh niên kể tuổi nhỏ anh ta là những ngày chạy theo xe rác trên những hố bom phố Khâm Thiên.

 

Hỏi ấn tượng về Khâm Thiên hôm bị bom. Tối đầu tiên, cô Cư bán hàng dươi đó nhớ tiếng vịt kêu. Xuân Trình nhớ những bươc chạy. Nhật Minh nhớ những thân hình người chết  nằm, đất phủ đầy đầu.

Với cậu Giao em họ tôi, Khâm Thiên ngày 27/12 là cảnh người nằm đầy, mỗi người như một tàu lá chuối. Mùi hương thắp lên ghê ghê. Đến nỗi về sau, mỗi lần ở nhà thắp hương, Giao vẫn hơi sợ.

30/12

Chiều đi với Tính. Nhà anh Hồng đốt sách dọn nhà. Một người đàn ông dắt  xe đạp giữa những hàng cây cụt ngọn. Những đống gạch dọn được đổ ngay ra đường.

Cái âm khí của những ngày đầu tiên, thể hiện ở những nét mặt người. Người dân Hà Nội mất đi cái vẻ ranh mãnh bình thường. Chỉ còn tập trung vào một việc nào đó.

1/1/73

Vãn lo một trận bom bất ngờ.

Buổi tối, người đứng ở ven Ba Đình, cả những người xe đua (đi học nước ngoài  về) trong như một họ ở sân ga, sắp đi xa  cả một lượt nữa.

Người ta ngủ ngay ở bãi cỏ. Cái xe đạp lật ngửa lên làm cọc màn luôn thể. Người ta ngự như thế ở vườn hoa trước Bộ ngoại giao. Ở đường Chu Văn An, ven đại sứ quán Tiệp Khắc, ở gần khách sạn Thống Nhất.

Ở Bách Thảo, thấy mấy đứa trẻ con nhấp nhổm, ở một cái miệng cống. Đó là một cái cống lớn. Dân cũng tụ tập . Những lời than phiền cất lên cho đỡ vẻ cô quạnh.

– Anh bảo ở ta làm sao có được công việc lâu dài. Mà biết gì mà tính lâu dài bây giờ. Đến nhà nước còn không tính lâu dài, được nữa là mình. Như cái cầu Long Biên kia, lắm lúc nghĩ chữa làm gì, chữa vài hôm rồi nó đánh lại hỏng.

… Lắm lúc nghĩ, nó đánh, thì đánh trúng cho chết đi luôn thể. Kiếp sau làm người khác, người Mỹ, người Anh. Làm người Việt mình khổ quá.

 

Anh Bản, anh họ tôi bảo:  Các ông ấy bây giờ đã lấy được nước, lại làm được bao nhiêu việc nữa. Cái xã hội bây giờ hơn xã hội ngày trước chứ. Làm gì có đĩ bợm, cờ bạc. Cho nên các  ông ấy muốn làm gì dân cũng phải chịu. Dân khi cần còn phải ở với cả giặc chứ gì nữa?… Chứ còn, chú xem người ta chết như thế, lại còn mang loa đến mà hát, thì người ta nghe, người ta có chịu được không.

Chị Yên: Một bên thì bảo đánh đến không còn một người. Một bên thì bảo còn một người cũng đánh. Thế là hòa.

2/1 /73

Ngõ chợ ngổn ngang. Người ta đổ các thứ ở nhà ra đường cái  cao đến mái nhà. Đường dắt xe đạp vồng lên vồng xuống.  Người ra vào rất đông . Nhiều người Hà Nội gặp nhau ở Khâm Thiên. Mỗi người Hà Nội tìm thấy một ý nghĩa với cuộc đì mình. Đủ thứ ký ức thoáng hiện trong câu chuyện .

Đứng trong đám quấn khăn tang nhặt nhạnh lại đồ lề một người đàn ông chửi: Toàn một lũ đi xem cả. Nhà người ta còn bận, ai dểnh dang như chúng nó.

 

Nhiều lần thấy cùng một dòng chữ trên tường:

Anh X, nhà an toàn cả. Anh có về, tìm đến…

Vẫn đang lật đống vôi gạch đổ, tìm người – Xe ủi làm việc tay gầu ngoạm vào đất, đổ ra nhiều người đứng xem. Một người nào đó kêu ầm lên: Thôi, có người rồi, thối quá…

 

Cũng như tất cả các khu phố khác của Hà Nội, Khâm Thiên mang trong mình nhiều người, nhiều nghề nghiệp.

Hình như ý nghĩa Khâm Thiên là ở chỗ này: tính đại diện. Khâm Thiên là hình ảnh thu nhỏ của Hà Nội. Lâu nay, Hà Nội đã đóng góp vào cuộc chiến đấu. Nhưng đôi lúc, chúng ta vẫn tưởng rằng Hà Nội vô can, Hà Nội không dự gì vào cuộc chiến đấu này cả. Chính những nghèo nàn, vất vả của chúng ta hôm nay, đã là dấu tích chứng tỏ Hà Nội đã chia sẻ không thiếu thứ gì. Và đã hỏng là hỏng nặng .

13/1

Người công nhân kể chuyện chữa lại cổng. Ngõ chợ đã dọn sạch. Một người chạy từ ngoài đường vào hỏi: Anh ơi cho hỏi số nhà 15 có việc gì không.

Một người xích lô chỉ vào chỗ xe ủi xúc gạch tìm người : Kìa ở chỗ kia, đang thòi ra cái trán.

14/1

Người Khâm Thiên đi thăm nhau, một số ra thẳng nghĩa trang.

19/1

Những gian nhà xếp gạch chồng thành tường. Cuộc sống đi vào hàng lối trong cái thế đơn sơ của nó. Cho đến cả những mảnh giẻ rách cũng được xếp vào một chỗ. Một đống khác: một vạt lông gà. Một cây chuối còn sót lại trở thành cọc tiêu cho người ta dóng hướng.

Cuộc tìm bới những nhà cũ, chỉ kết thúc, khi người ta tìm thấy nền.

Thu dọn vôi gạch thế nào, cuối cùng cũng phải làm trơ ra cái nền.

Như là tất cả được xem xét lại. Đồ  lề mỗi nhà được đánh giá lại. Lúc này, người ta mới hiểu người ta có những thứ gì.

– Cho đến việc lấp hố bom, cũng chỉ hoàn thành, khi người ta đủ đất san thành nền.

Ở trên cái nền đất phố Khâm Thiên, tôi lại thấy lật ra cái hầm cá nhân. Có lẽ chỉ có cái hầm là cái gì ở sâu hơn hết trong mỗi nền nhà.

25/1

Em bé đội lông gà, giẻ rách cầm tờ báo xuân đọc. Một em bé nói với một em bé khác “Chị còn được bố. Em mất cả mẹ, mất cả bố”.

Những buổi chiều, mặt đất như dịu lại sau một ngày của công việc. Buổi chiều là thời gian của gia đình, của những người đi làm đủ mọi nơi quay về  ngồi quanh mâm. Buổi chiều là thời gian của ngơi nghỉ.

Và cuộc sống Hà Nội còn nhân lên gấp đôi trong những buổi tối. Nếu như buổi tối mà vắng vẻ, thì còn gì là Hà Nội nữa.

Cuộc chiến tranh ở thành phố bao giờ cũng là một cuộc chiến tranh toàn thể. Không ai có thể vô can trong đó.

Đến với mỗi gia đình, cuộc chiến tranh là sự vắng mặt của người đi xa.

Từ nay, ta có Khâm Thiên như một cái gì đó của Hà Nội. Mỗi lần, có chuyện gì đấy, chúng ta lại nghĩ tới Khâm Thiên.

Chiến tranh đến với thành phố là phải ngưng lại.

27/1

Những đọt dừa non lại đã nẩy trên những cây dừa trơ trụi của phố Khâm Thiên. Nhưng nhiều mái nhà xô ngói, thì vẫn chưa được lợp lại.

Chỗ nào có trẻ là chỗ đó có trò chơi. Nhiều trẻ  học sinh hoạt công cộng, thứ sinh hoạt công cộng rộng rãi nhất, trong lời báo máy bay: “Đồng bào chú ý, tây bắc Hà Nội…”

Tiếng báo động đã tập họp cả thành phố. Không có sinh hoạt công cộng nào có sức tập hợp thành phố, như tiếng còi báo động, và sau đó, còi báo yên.

 

Khâm Thiên chứng tỏ một sức hồi sinh của Hà Nội, cách hồi sinh của một thành phố nghèo.

Có sức sống của những thành phố giàu và sức sống của những thành phố nghèo. Những thành phố nghèo bao giờ cũng tự chứng tỏ nó sống với nghĩa  là nó không chết. Nó cũng sinh sôi. Ở đâu đó, sự sống người ta biểu hiện ra ở trí tuệ. Ở đây chỉ là bản năng sinh sôi. Bản năng làm dáng theo cách nghèo của mình. Những người thanh niên mốt nhất là những người thanh niên nghèo.

 

Phút tần ngần của tôi, khi đứng trước đống đồ đạc. Tôi không muốn chia tay với căn phòng nhỏ này trong nhà số 4 Lý Nam Đế. Tôi không muốn đi sơ tán. Tôi không muốn mất mát gì cả.

Có lúc thoáng nghĩ về một cái gì đó, như là nhịp điệu của Hà Nội.

Nghĩ đến những phố xá như Hàng Buồm, người đứng đầy trên đường phố, đường phố bẩn thỉu, người đứng nghênh ngang như là ở giữa căn nhà nát  của mình, người đi lúc nhúc đến nỗi, giá có thể đạp lên đầu nhau, cũng vẫn tiếp tục đi được.

Nghĩ đến cái nhịp điệu của xe bò. Xe bò qua phố Lý Nam Đế chúng tôi sớm chiều, cái tiếng móng gõ trên đường nhựa không dứt trong thời gian, và nhìn ra, dòng xe không dứt trong đường phố không gian.

Gì thì không có, nhưng cái nhiều thì ở Việt Nam này quá rõ. Nhiều người, nhiều việc, nhiều rác, nhiều bụi bậm…Đành lấy tất cả những cái đó, để thay cho tiến bộ, trí tuệ, khoa học và kỹ thuật.

… Và tất cả những cái đó làm nên nhịp điệu của Hà Nội. Nhịp điệu của xe đạp lép nhép đạp trên bùn. Nhịp điệu của tàu điện.

1/2

Lại đến Khâm Thiên. Cột điện nghiêng đi, ở trên đèn vẫn sáng. Những mầm xanh trên những hàng cây bị long gốc.  Cống nuớc chảy, đã xây xong. Một vòi nước mới bắc. Những người đi gánh nước, xếp hàng một dãy dài.

Một đài kỷ niệm mới lập. Triển lãm. Trẻ con nhìn ảnh nhận mặt. Kìa, bà cả . Kìa anh Tư (trong ảnh, thấy rõ  gạch ngói còn ngổn ngang trên đường).

Khôi phục mới chỉ có nghĩa là san, dồn lại những gì phá phách của chiến tranh. Nhưng còn những tình cảm, làm sao mà san dồn cho được.

Khâm Thiên ngày tết. Những người trong gia đình, ngồi dựa lưng vào những bức tường gạch kê, trò chuyện. Một cái khẩu hiệu trên tường: Không có gì quý hơn độc lập tự do (có lẽ do người ta ẩn đến nhét vào). Ánh đèn rực rỡ lúc này trông lại đáng sợ.

– Những nền nhà gác nghiêng đi, ở dưới nhà người ta vẫn bày biện đủ thứ ảnh, khẩu hiệu. Đến 29 tết, tôi còn thấy người ta tay dao, tay thước, xây tạm nhà cửa.

Cái định nghĩa về nhà cũng giống như định nghĩa về mỗi con người chúng ta hôm nay: chắp vá, tạm bợ, chỉ cốt có một cái gì cơ bản nhất, ngoài ra thì không có gì nữa.

Đúng hơn, tất cả được định nghĩa lại. Ví như người bây giờ rút lại chỉ  là biết ăn uống, nói năng, biết làm theo ý định người khác. Còn nhà là một chỗ trú nắng, trú mưa. Thế thôi. Ở giữa phố, có một đài kỷ niệm, một cái giá gỗ cao hình cong (Nghiêm Đa Văn bảo như một cái sừng) được dựng lên.

Vợ chồng nhà Nghiêm Đa Văn cãi nhau: người ta lúc thì gọi là bia căm thù, lúc thì gọi là đài chiến thắng, ai đúng. Người đến xem để xe đạp một hàng dọc đường, như vào một cửa hiệu.

Tôi nghĩ tới cái gia đình sống bên cạnh đó, mọi người dòm hành vào, mất hết cái riêng tư vốn có . Đây cũng là một hậu quả của vụ Khâm Thiên, chứ sao?